Jak brzmiał tytuł dzieła Kopernika?

Honorata Korpikiewicz

Poniższy artykuł został opublikowany w miesięczniku "Urania" z czerwca 1974 r. Przygotowanie i publikacja wersji elektronicznej za zgodą redakcji czasopisma "Urania-Postępy Astronomii".

Jak powszechnie wiadomo, tytuł wiekopomnego dzieła Mikołaja Kopernika "De revolutionibus orbium coelestium" (O obrotach kręgów niebieskich) nie pochodzi w całości od Astronoma, a został zmieniony i zniekształcony przez protestanckiego teologa Andrzeja Osiandra, wydawcę dzieła i jednocześnie autora fałszywej przedmowy "Ad lectorem de hypothesibus huius operis" (Do czytelnika o hipotezach tego dzieła).

Jaki tytuł dał Kopernik swemu dziełu — nie wiadomo, ponieważ nie zachowała się karta tytułowa rękopisu.

W licznych egzemplarzach, będących niegdyś własnością Tidemana Gizego, Jerzego Donnera oraz kolegów i studentów Retyka z lipskiego uniwersytetu zostały skreślone — jak się przypuszcza — ręką Retyka dwa ostatnie słowa tytułu: orbium coelestium.

Na podstawie tych skreśleń można było przypuszczać, że tytuł pierwotny brzmiał "De revolutionibus". Sam Kopernik w przedmowie do papieża Pawła III pisze o księgach: "De revolutionibus sphaerarum mundi" (O obrotach sfer świata), a często używa skróconej nazwy: "De revolutionibus", względnie "Revolutionibus" (Obroty). Trudno jednak stwierdzić, czy taki był rzeczywiście tytuł dzieła.

Nowe światło na omawiany problem rzuciły prace profesora Owen Gingericha z Astrofizycznego Obserwatorium im. Smithsona.

O. Gingerich przeglądając kilkadziesiąt egzemplarzy pierwszego wydania norymberskiego "De revolutionibus orbium coelestium" z 1543 roku natrafił w bibliotece Uniwersytetu im. Beineckego w Yale na pozycję zawierającą skreślenia dwóch ostatnich słów tytułu i fałszywej przedmowy Osiandra. Najciekawsza jednak jest uwaga, zapisana w języku łacińskim na marginesie dzieła (cytat wg O. Gingericha): "Retyk stwierdza, że tę przedmowę dopisał Andrzej Osiander bez aprobaty Kopernika. Tenże Osiander, wbrew życzeniom autora zmienił tytuł, który miał brzmieć: "De revolutionibus mundi" (O obrotach świata — H. K). Osiander napisał: orbium coelestium".

Wydaje się bardzo prawdopodobne, że autor, zakładając ruch Ziemi (świata) nadał swej pracy taki właśnie tytuł. Słowa "orbium coelestium" dodane przez Osiandra miały natomiast sugerować, że obroty dotyczą nie Ziemi — która pozostaje nieruchoma — lecz nieba, i sprowadzać wszechświat Kopernika do tradycyjnego systemu Arystotelesa.