Struktura i treść pracy dydaktycznej planetarium

Henryk Chrupała

Poniższy artykuł został opublikowany w specjalnym numerze miesięcznika "Urania" z sierpnia 1975 r., poświęconego pierwszemu polskiemu planetarium w Chorzowie. Przygotowanie i publikacja wersji elektronicznej za zgodą redakcji czasopisma "Urania-Postępy Astronomii".

Praca dydaktyczna każdego planetarium polega przede wszystkim na prowadzeniu pod sztucznym niebem różnorodnych programów o tematyce astronomicznej. W planetarium Śląskim jest to również główna, ale nie jedyna forma działalności.

Nieodłącznymi elementami tej działalności są u nas ponadto: różnorakie zajęcia w obserwatorium astronomicznym i w innych pracowniach naukowych, wystawy problemowe, prelekcje w czytelni, filmy oraz ogólnopolskie olimpiady astronomiczne.

Można tu rozróżnić dwa równolegle kierunki. Jeden z nich adresowany jest do zorganizowanych uczniów i ma charakter działania kontrolowanego o wyraźnie określonych celach i niemniej wyraźnych efektach; drugi natomiast — prowadzony dla turystów, nosi znamiona przypadkowości, a jego rezultaty są niewymierne.

Widz-turysta patrzy na planetarium jako na obiekt turystyczny. Na ogół niewiele stykał się z astronomią i niewiele wie na jej temat. Nierzadko kojarzy ją z astrologią. Jeśli weźmiemy ponadto pod uwagę, że grupa turystów bywa bardzo zróżnicowana pod względem poziomu intelektualnego i zainteresowań, wynika stąd konieczność opracowania specjalnego programu dla turystów.

Program dla turystów ma charakter atrakcyjnego widowiska z nastrojowym podkładem muzycznym i komentarzem prowadzonym na ogół w formie gawędy. Niezależnie od omawianego tematu przedstawiane są zawsze główne możliwości demonstracyjne rzutnika planetarium, w przeciwnym bowiem przypadku "widz-turysta" czuje się wyraźnie zawiedziony.

Problematyka tych programów byłaby bardzo wąska, gdyby ograniczyć się ściśle do zagadnień związanych z wyglądem nieba i w zasadzie nie wykraczałaby poza pewne tematy z zakresu astronomii praktycznej i sferycznej. Jednocześnie nieumiejętna próba rozszerzenia tej tematyki mogłaby doprowadzić do uzasadnionego zarzutu — omawiania spraw nie mających wiele wspólnego z demonstrowanym niebem, które w takim układzie stałoby się zbędnym elementem, rozpraszającym uwagę. Rzecz w tym, by zastosować taką formę programu, która pozwoli realizować szeroki wachlarz tematów wszystkich zasadniczych działów astronomii, bez większych wątpliwości co do uzasadnienia omawiania danego tematu pod niebem planetarium.

W wyniku licznych prób i eksperymentów uzyskano w końcu formę bardzo przychylnie przyjmowaną przez przeciętnego "widza-turystę". W programach tych 25% czasu poświęca się demonstrowaniu ważniejszych możliwości rzutnika sztucznego nieba, 25% — elementarnemu wprowadzeniu pojęć astronomicznych, koniecznych do zrozumienia omawianego tematu, któremu poświęca się pozostałe 50% programu.

Pomyślano również o turyście zagranicznym: temat ogólny jest prowadzony w 18 wersjach językowych.

Widz-uczeń jest rozumiany jako osoba przybywająca do Planetarium w zorganizowanej grupie, najczęściej pod kierunkiem nauczyciela, z jednoznacznym celem: przerobienie nowego materiału z astronomii, albo ilustracja lub powtórka materiału już przerobionego, lub wprowadzenie w tematykę realizowaną dopiero później na lekcjach w szkole czy też w inny sposób. Ten rodzaj widza stanowi ponad 50% planetaryjnej publiczności. Uczniowie reprezentują bardzo zróżnicowany poziom nauczania, który w sposób naturalny prowadzi do podziału tej części publiczności na mniejsze, względnie jednorodne grupy, odpowiednio do wieku, klasy i typu szkoły.

Lekcje w planetarium różnią się między sobą zawartą w nich treścią, ale konstrukcję mają podobną. Zależy to zresztą od czasu, jakim dana grupa dysponuje. Przeważająca część grup przeznacza na ten cel 2 do 3 godzin.

Najważniejszym elementem zajęć jest oczywiście lekcja prowadzona pod sztucznym niebem, bogato ilustrowana przeźroczami i, w miarę możliwości, filmem. W przypadku klas podstawowych i pierwszych trzech licealnych obejmuje ona tematykę astronomiczną porozrzucaną po wszystkich niemal przedmiotach realizowanych na danym szczeblu nauczania. Lekcja dla klas maturalnych zawiera te treści, które zamknięte są w programie nauczania astronomii w szkole średniej.

Dobra realizacja materiału nauczania powinna się opierać na znacznej liczbie samodzielnych obserwacji uczniowskich, bez których trudno mówić o pełnym zrozumieniu przekazywanych treści astronomicznych. Ale organizacja takich lekcji, chociażby tylko pokazów nieba, jest niezwykle utrudniona. Wpływa na to cały szereg przyczyn, jak:

kłopotliwa pora obserwacji (większość należałoby prowadzić późnym wieczorem lub w nocy), co uzależnione jest też od pogody,
pewna grupa zjawisk astronomicznych przebiega zbyt wolno, by można je było prześledzić w ciągu jednego wieczoru.

I chociaż żaden model nie zastąpi prawdziwego nieba, sztuczne niebo w planetarium jest w tym przypadku nieocenioną i wyjątkowo udaną pomocą dydaktyczną.

Niebo odtwarzane przez rzutniki planetaryjne można obserwować o każdej porze dnia i niezależnie od pogody! Demonstrowane zjawiska można wielokrotnie powtarzać, zwalniać lub przyśpieszać tempo ich zachodzenia, a w przypadku zjawisk złożonych — rozkładać je na czynniki pierwsze i przez to umożliwić analizę poszczególnych faz lub przyczyn zjawiska.

Na sztucznym niebie planetarium można zademonstrować prawie wszystkie te ciała niebieskie i zjawiska, które widoczne są gołym okiem na rzeczywistym niebie w idealnych warunkach. Lekcja w planetarium może więc zastąpić obserwacje astronomiczne, a już na pewno przybliżyć zagadnienie przerabiane w szkole najczęściej metodą "tablica-kreda".

Wieloletnia praktyka wykształciła bardzo oryginalną ich formę. Chodzi o to, by przeciętny widz nie był jedynie biernym obserwatorem i słuchaczem, ale by aktywnie uczestniczył w lekcji. Łatwo to powiedzieć! Trudniej zrealizować w gronie 400 (!) uczniów. Pierwszy etap zmniejszenia dystansu między prowadzącym lekcję a uczniem polega na stawianiu pytań z prośbą o chóralną odpowiedź. Pytania muszą być tak sformułowane, by wystarczała odpowiedź "tak" lub "nie". Wymaga to od prowadzącego dużej czujności i zdecydowanego reagowania na zachowanie się sali. Kolejna próba — to zachęcanie do odpowiedzi przy mikrofonie i wytworzenie atmosfery konkursu między różnymi klasami i szkołami zgromadzonymi na sali.

Dla grup, które ustalą wcześniej dłuższy pobyt w planetarium, poszczególne elementy lekcji ulegają wydłużeniu, organizuje się dodatkowe lekcje pod niebem planetarium, przeprowadza się wieczorne ćwiczenia itp.

Jest pewien szczegół pracy dydaktycznej, o którym często się zapomina. Założenia tej pracy, jej cele muszą być dokładnie sprecyzowane, a efekty powinny być uchwytne. Troska o ten szczegół wprowadza na listę form pracy planetarium eksperymenty dydaktyczne.

Miały one na celu zbadanie efektów, jakie dawały specyficzne formy nauczania astronomii stosowane w planetarium. Pierwsze z nich pozwoliły porównać rezultaty tradycyjnej metody nauczania i metody nauczania intensywnego, polegające na przerobieniu materiału szkoły średniej w oparciu o wszystkie pomoce dydaktyczne dostępne w Planetarium, w bardzo krótkim czasie, bo w ciągu czterech dni, w trakcie codziennych lekcji i ćwiczeń w obserwatorium i w innych pracowniach.

Istniały uzasadnione obawy o trwałość tak nabytej wiedzy. Materiału do rozstrzygnięcia wątpliwości dostarczyły dwa sprawdziany: jeden przeprowadzony w klasach które ukończyły naukę astronomii metodą tradycyjną, drugi — w klasach, które z początkiem roku szkolnego przerobiły astronomię w Planetarium w ramach eksperymentu. Uzyskane średnie oraz analiza statystyczna tego materiału wykazały znaczną wyższość metody eksperymentalnej nad tradycyjną.

W dalszych eksperymentach materiał ograniczono do tych tematów, które mogą być prowadzone w oparciu o oryginalne pomoce i metody dydaktyczne dostępne jedynie w Planetarium. Pozostałe tematy realizowane były w szkole. Pozytywne wyniki tych wszystkich eksperymentów wprowadziły opisywaną tu formę nauczania astronomii do stałego repertuaru pracy dydaktycznej.

Inną formą działalności dydaktycznej, na którą zawsze istniało zapotrzebowanie, były kursy dla nauczycieli. Były one przeznaczone dla fizyków i geografów, uczących astronomii, a obejmowały tematykę z zakresu astronomii ogólnej, dydaktyki astronomii i ćwiczenia w obserwatorium.

W przyszłości planuje się zorganizowanie wspólnie z Uniwersytetem Śląskim podyplomowego studium z astronomii dla nauczycieli fizyki i geografii.

Takie imprezy, jak: prelekcje prowadzone na terenie Planetarium i poza nim, sesje popularnonaukowe, wystawy, zloty młodzieży, stanowią dalszy nieodłączny element pracy dydaktycznej Planetarium.

Mała statystyka:

W czasie prawie dwudziestoletniej działalności Planetarium Śląskiego przeprowadzono 25 tysięcy (!) programów pod sztucznym niebem, z tego 50% stanowiły lekcje dla młodzieży szkolnej. Programy te obejrzało łącznie prawie 3,5 miliona (!) osób. Dodatkowo przeprowadzono około 4 tysięcy takich programów dla obcokrajowców.

Zorganizowano prawie 150 różnego rodzaju kursów dokształcających dla nauczycieli geografii i fizyki. Tą formą doskonalenia nauczycieli objętych zostało blisko 8 tysięcy osób.

Prowadzonymi w Planetarium eksperymentalnymi formami nauczania astronomii objęto ponad 2 tysiące uczniów.