Historia Planetarium Śląskiego w Chorzowie

Stefania Pańków

Poniższy artykuł został opublikowany w specjalnym numerze miesięcznika "Urania" z sierpnia 1975 r., poświęconego pierwszemu polskiemu planetarium w Chorzowie. Oryginalny tutuł brzmi "Planetarium, jako samodzielna jednostka administracyjna — trochę historii". Przygotowanie i publikacja wersji elektronicznej za zgodą redakcji czasopisma "Urania-Postępy Astronomii".

Najstarsze polskie Planetarium w okresie swojej dwudziestoletniej historii przechodziło różne fazy organizacyjne. Przypomnijmy, jak "dopracowywało się" ono autonomii organizacyjnej. Wydaje się, że warto z perspektywy 20 lat spojrzeć na formowanie się i losy zupełnie nowej, nie mającej przez kilkanaście lat odpowiednika w Polsce, instytucji — co do celów i wyników działania której nie było i nie mogło być sprecyzowanych schematów.

Po zakończeniu budowy podjęliśmy pracę, jako… jeden z wielu działów Pałacu Młodzieży, usytuowanego w centrum Katowic i odległego od Planetarium, położonego w głębi Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku — na niemal dziewiczym jeszcze terenie, niezupełnie zagospodarowanym, bez dróg dojazdowych i bez jakiejkolwiek bezpośredniej komunikacji.

Planetarium Śląskie w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie

Nie sposób dziiś wyobrazić sobie sprawnego działnia instytucji, nie posiadającej żadnej samodzielności — ani administracyjnej, ani budżetowej. Od zarania rozpoczęły się więc różne trudności, m.in. kadrowe, aktualne zresztą do dziś — choć w innej skali i z innych powodów.

W okresie budowy pracownicy Planetarium korzystali z jednego pomieszczenia w Pałacu Młodzieży, skąd chodziło się "na budowę", z którą nawet łączność telefoniczna była bardzo utrudniona. Personel działalności podstawowej zamykał się wtedy liczbą trzech osób! Składał się z "kierownika działu Pałacu Młodzieży — Planetarium" (funkcję te sprawował obecny profesor Politechniki Częstochowskiej, Roman Janiczek) oraz dwóch astronomek, z których jedna kontynuowała jeszcze studia. Dział techniczny liczył 4 osoby, które odbywały przeszkolenie w zakresie posługiwania się, instalowaną przez ekipę Zakładów Zeissa, aparaturę Planetarium. Zalążek przyszłej administracji placówki stanowiły nieliczne osoby, przyjmowane do pracy sukcesywnie. Olbrzymia rotacja na różnych stanowiskach, przede wszystkim w dziale administracji — wynikająca głównie z trudności dojazdowych i niskich stawek uposażenia — nie ułatwiała bynajmniej prac organizacyjnych (autorka niniejszego artykułu pełni funkcję kierownika administracji od 1963 roku; poprzednio zmiana obsady na tym stanowisku odbywała się aż dziewięciokrotnie).

Po otwarciu Planetarium cały personel, zajęty ciągle jeszcze pracą organizacyjna, prowadził równolegle działalność programową. Dyrektora Planetarium powołano 1 stycznia 1956 roku. Stanowisko to powierzono Józefowi Sałabunowi, który kierował placówką do swej śmierci, tj. do 13 lipca 1973 roku. Od 4 lutego 1974 roku dyrektorem Planetarium jest doc. dr Jan Walichiewicz.

"Batalia" o zwiększenie liczby etatów i uzyskanie samodzielności organizacyjnej i budżetowej rozpoczęła się w pierwszych dniach 1956 r. Wizyta dyrektora w Ministerstwie Oświaty w tej sprawie przyniosła za sobą zwiększenie liczby etatów z 18 do 36! Uwzględniając ówczesne potrzeby i trudności placówki, Wydział Oświaty PWRN w Katowicach, jeszcze w trakcie pierwszego roku działalności usamodzielnił Planetarium pod względem organizacyjnym i budżetowym.

Pierwszy statut otrzymała placówka na podstawie zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 28 października 1957 r. W miarę rozwoju Planetarium, które podejmowało coraz to nowe kierunki działalności, konieczna była dwukrotna nowelizacja statutu, który w ostatecznym brzmieniu nadany został Zarządzeniem Ministra 24 czerwca 1960 roku (…). Po wprowadzeniu ustawy "Karta Praw i Obowiązków Nauczyciela" Planetarium prowadzi działalność zgodnie z ogólnym statutem placówek wychowania pozaszkolnego. W trakcie załatwiania przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania Jest opracowanie nowego statutu, precyzującego zadania Śląskiego Planetarium w świetle aktualnych zarządzeń Ministra tego resortu. W miarę rozwoju placówki statut ten w przyszłości niewątpliwie będzie nadal modyfikowany — stosownie do aktualnych potrzeb.

Obecnie pracownie Planetarium mieszczą się w dwóch budynkach: głównym oddanym do użytku przy otwarciu Planetarium — w podziemiach którego dobudowano pomieszczenia na nowe pracownie i garaż (dysponujemy dwoma samochodami), oraz w zbudowanym kilka lat później pawilonie meteorologicznym. W budynku Planearium mieści sie Zakład Astronomia Obserwacyjnej Uniwersytetu Śląskiego, a także Stacja Sejsmologiczna prowadzona wspólnie z Instytutem Geofizyki PAN w Warszawie.

Planetarium posiada łącznie 65 etatów. 24 pracowników zatrudnionych jest w dziale pedagogicznym — pozostali w dziale administracyjno-ekonomicznym i obsługowym.

O całokształcie działalności merytorycznej Planetarium informują wszystkie artykuły składające się na niniejszy numer URANII. Zadaniem moim było przedstawienie krótkiego zarysu formowania się Planetarium jako instytucji, a przedstawione — niektóre tylko — ważniejsze fakty, nie mogą w pełni odzwierciedlić trudności, na jakie napotykaliśmy w minionym okresie. Tym bardziej dumni jesteśmy z sukcesów, które udało się nam osiągnąć.