O Słońcu i znakach Zodiaku opowieść

Pewnego dnia dostałem taki oto krótki list:

Mam pytanie, które mnie nurtuje od dawna. Otóż nie wiem spod jakiego znaku zodiaku jestem. Urodziłam się 22.07.1962 r. o godz. 23:30. W jakim znaku było wtedy Słońce?

Odpisałem na to tak…

Wystarczyło odpalić dowolny program typu planetarium… i odpowiedź gotowa! Słońce było wtedy w znaku Raka, krótko po przejściu do niego z gwiazdozbioru Bliźniąt. Twoje wątpliwości wynikają zapewne z faktu, że znaki, w obrębie których przebywa Słońce są w gazetowych horoskopach oznaczane innymi datami niż faktyczne. Wynika to z przesuwania się Słońca wśród znaków Zodiaku w okresach rzędu tysięcy lat wskutek zjawiska zwanego precesją. Poza tym znaki horoskopowe są ustalone tak, że każdy z nich zajmuje równo 30 stopni na niebie, tzn. Słońce przebywa w każdym z nich przez miesiąc. Ma to niewiele wspólnego z astronomicznymi granicami gwiadozbiorów, które są różnej wielkości, przez co Słońce przebywa w nich różną ilość dni. Poza tym Słońce faktycznie przechodzi jeszcze przez "trzynasty znak Zodiaku" - Wężownika. Właśnie teraz, w grudniu, Słońce jest w Wężowniku. O tym horoskopy milczą…

…i po pewnym czasie dostałem pełną niedowierzania odpowiedź:

Wydaje mi się, że pomyliłeś datę. Zawsze zastanawiałam się, czy jestem jeszcze Rakiem, czy już Lwem. 22 lipiec to pogranicze tych dwóch znaków.

Teraz moja odpowiedź musiała być bardziej wyczerpująca. Postaram się wytłumaczyć, jak to naprawdę jest ze znakami Zodiaku.

Kluczem do zrozumienia całej sprawy jest rozróżnienie znaków Zodiaku od gwiazdozbiorów zodiakalnych. W pierwszym liście wyrażałem się nieprecyzyjnie i mieszałem oba pojęcia, dlatego teraz wyjaśnię to dokładnie. Znaki Zodiaku to te, które mamy w horoskopach. Każdy z nich zajmuje równy fragment ekliptyki (30 stopni tzw. długości ekliptycznej), czyli jeden miesiąc w roku. Liczyć zaczynamy od znaku Barana zgodnie z rzeczywistym ruchem Słońca na niebie (czyli na zachód). Znak Raka zajmuje łuk między 90 i 120 stopniem długości ekliptycznej, znak Lwa natomiast jest między 120 i 150 stopniem.

Gwiazdozbiory zodiakalne to zupełnie inna historia. Należy napomknąć, że w pierwszej połowie ubiegłego wieku Międzynarodowa Unia Astronomiczna ostatecznie ustaliła granice i nazwy wszystkich 88 gwiazdozbiorów, porządkując tym samym prawdziwy bałagan, jaki wcześniej panował na mapach nieba. Astronom mówiąc o gwiazdozbiorze najczęściej nie ma na myśli wyimaginowanej figury na niebie, przedstawiającej myśliwego, psa czy wieloryba, ale ściśle ograniczony obszar, do którego należą gwiazdy. Zdarza się nawet tak, że fragment figury jakiegoś antycznego bohatera leży w innym gwiazdozbiorze! W tym rozumieniu Rak rozciąga się między 117 i 137 stopniem długości ekliptycznej, a Lew między 137 i 173 stopniem. Widać zatem wyraźnie, że gwiazdozbiory są różnej wielkości. Łatwo przekonać się, jak krótko Słońce przebywa w Raku (który jest mały — zajmuje 20 stopni długości ekliptycznej), a jak długo w Lwie (36 stopni — prawie dwa razy więcej niż Rak).

Wyjaśnienia wymaga również tzw. "trzynasty znak Zodiaku", wspomniany w liście, czyli Wężownik. Z powyższych rozważań wynika, że nie jest to ściśle mówiąc znak Zodiaku, a gwiazdobiór zodiakalny, gdyż Słońce przechodzi przez niego w swojej rocznej wędrówce po niebie. Ma to miejsce mniej więcej między 29 listopada a 18 grudnia każdego roku.

"Nie-astronomowie" nie mają na ogół pojęcia, że rzeczywiste znaki Zodiaku (tzn. te, w których Słońce przebywa obecnie, w naszych czasach), są przesunięte względem tradycyjnych znaków horoskopowych. Najbardziej będą nas w tej chwili interesowały trzy gwiazdozbiory: Bliźnięta, Rak i Lew, gdyż położone są blisko siebie.

Sięgnąłem do pierwszej lepszej gazety, jaka wpadła mi w rękę, znalazłem w niej horoskop i czytam: Bliźnięta — 22 maja — 21 czerwca, Rak — 22 czerwca - 22 lipca, Lew — 23 lipca — 23 sierpnia. W lipcu 1962 roku mieliśmy w Polsce czas letni, czyli przesunięty względem uniwersalnego (obowiązującego na południku zerowym) o 2 godziny naprzód, tzn. o 23:30 w Polsce jest 21:30 na południku Greenwich. Czyli wciąż jest to 22 lipca, a więc — zgodnie z tym, co mówi horoskop w gazecie — znak Raka.

Ale nie tak szybko… Włączam program z mapami nieba, ustawiam go na 22. lipca 1962 r. o godzinie 23:30 naszego czasu i co widzę? Słońce jest w gwiazdozbiorze Raka, ale zaledwie dwa dni po wyjściu z gwiazdozbioru Bliźniąt! Do Lwa jeszcze mnóstwo czasu! Jak to, przecież horoskop… Właśnie. Horoskopy nie uwzględniają zjawiska tzw. precesji, której jednym z wielu efektów jest COFANIE SIĘ znaków Zodiaku. Precesję w dużym uproszczeniu można opisać jako "zataczanie" się osi obrotu Ziemi dlatego, że oś ta nie jest prostopadła do płaszczyzny, w jakiej Ziemia obiega Słońce.

Zakręcone? Już wyjaśniam. Wyobraź sobie, Czytelniku, dziecięcy bączek do zabawy. Gdy rozkręcisz go trzymając bąk pionowo i puścisz, będzie kręcił się tak długo, aż wytraci prędkość i upadnie — ale potrwa to bardzo długo. Teraz spróbuj w wyobraźni zacząć rozkręcać zabawkę tak, żeby była trochę nachylona do podłogi. Puść. Co się dzieje? Bąk zaczyna się zataczać (podobny efekt można uzyskać, gdy puknie się lekko w bączka, którego rozkręcono dokładnie pionowo).

Ziemia zachowuje się jak bąk "przechylony" — zatacza się. Okres pełnego obiegu osi obrotu Ziemi po niebie trwa 26 tysięcy lat (i nazywa się rokiem Platona). Jego konsekwencje są różnorodne, m.in. Gwiazda Polarna (czyli ta, która wskazuje północny biegun nieba) nie zawsze nią była i nie zawsze będzie. Kiedyś była nią pewna jasna gwiazda w gwiazdozbiorze Smoka, a w przyszłości jej rolę przejmie Wega — najjaśniejsza w Lutni. Skoro oś Ziemi w różnych chwilach w historii wskazywała na różne "Gwiazdy Polarne", to dowolnie wybrany stały punkt położony na równiku niebieskim (analogia z równikiem Ziemi; przez tę samą analogię można sobie wyobrazić biegun niebieski, który jest matematycznym punktem, w którym oś obrotu Ziemi - mówiąc obrazowo — "przebija" niebo) też zmienia swoje położenie względem gwiazd. Gwiazdy są tak daleko od nas, że nawet w ciągu kilku tysięcy lat, jakie minęły od ułożenia pierwszych horoskopów ich wzajemne położenie (czyli to, co nazywamy gwiazdozbiorami) nie zmieniło się w widoczny sposób. Jednak przez te kilka tysięcy lat Ziemia zdążyła już "zatoczyć się" o pewien kawałek okręgu. Mówiąc ściślej — układ znaków Zodiaku COFNĄŁ SIĘ w stosunku do tego, jaki widzieli pierwsi astrologowie. Co za tym idzie? Ano to, że "horoskopowy" Lew jest na "naszym" (czyli obecnym) niebie Rakiem! Słońce, które według horoskopu jest w Lwie, w rzeczywistości jest w Raku!

Rysunek ilustruje moje wywody. Plątanina kresek może być trochę niezrozumiała, ale już wszystko wyjaśniam. Żółte linie to schematyczne rysunki gwiazdozbiorów. W środku rysunku są trzy figury. Patrząc od prawej: Gem (od Gemini, czyli Bliźnięta), Cnc (od Cancer, czyli Rak) oraz Leo (od Leo, czyli Lew). Ciągła zielona linia przebiegająca przez te gwiazdobiory to ekliptyka — droga, po jakiej Słońce porusza się wśród znaków Zodiaku i gwiazdozbiorów. Przerywane białe linie to astronomiczne granice gwiazdozbiorów. Żółty okrąg dokładnie na tej linii, prawie dokładnie na liczbie 120, to Słońce. Jak widać, jest w gwiazdozbiorze Raka. W górnym lewym rogu rysunku jest kompas — Słońce zawsze porusza się na tle gwiazd z zachodu na wschód — mowiąc brzydko: od mniejszych do większych liczb na ekliptyce (150 jest w Lwie). Na dolnej belce są różne dane o mapie. Najbardziej interesuje nas drugi ciąg cyfr od prawej — to data i godzina, na jaką ustawiona jest mapa — chwila, w której urodziła się moja internetowa rozmówczyni (z uwzględnieniem czasu letniego). Jak widać, daleko jeszcze Słońcu do Lwa…

Gdybym chciał być bardzo precyzyjny i jeszcze bardziej skomplikować to, co i tak jest już wystarczająco zagmatwane, mógłbym napisać, że Słońce będące zaledwie od dwóch dni w GWIAZDOZBIORZE Raka jest już, 22 lipca 1962 r. o godzinie 22:30 czasu polskiego, czyli 21:30 czasu uniwersalnego, "na wylocie" ze ZNAKU Raka! Dokładna pozycja: 119 stopni, 34 minuty, 52 sekundy długości ekliptycznej. Znak Raka kończy się, a znak Lwa zaczyna wraz ze sto dwudziestym stopniem, co w 1962 roku nastąpiło 23 lipca o godzinie 10:02 czasu polskiego (8:02 UT). Czyli nie okłamałem mojej wątpiącej rozmówczyni - do tego, by być gazetowym Lwem miała jeszcze ponad dziesięć godzin. Ale gwiazdozbiory to nie to samo co znaki, do tego jeszcze przesunięte, prawda? Ufff, głowa może rozboleć od myślenia…

Nigdy nie dowiedziałem się, czy takie tłumaczenie wytarczyło. Nie wiem, czy moja korespondentka była tak usatysfakcjonowana odpowiedzią, że nie potrzebowała dalszych wyjaśnień, czy wręcz przeciwnie — obraziła się na mnie sądząc, że żartuję? A może obraziła się na astronomię i nieubłaganą mechanikę nieba, która w tak brutalny sposób ingeruje w "zawsze sprawdzające się" horoskopowe przepowiednie, które nagle okazały się zupełnie nie takie, jak powinny? Lub, co gorsza, zaczęły się nagle sprawdzać stuprocentowo? ;)

Rysunek został przygotowany przy pomocy programów Sky Map Pro 9, Irfan View 3.85 i Animation Shop 3.05.