Brzegowe zakrycie Regulusa przez Księżyc

Brzegowe zakrycie Regulusa przez Księżyc — 24/25 kwietnia 1999 r.

Jaka jest podstawowa różnica między zakryciem a zaćmieniem? Otóż zaćmienie to zjawisko zakryciowe polegające na tym, że pewne ciało (np. Księżyc) na pewien czas odcina dopływ światła od źródła (np. Słońca) do powierzchni innego ciała (np. Ziemi) — rzuca cień. Zakrycie zaś (zwane też okultacją) zachodzi w przypadku, gdy ciało o dużej średnicy kątowej zasłania ciało o znacznie mniejszej średnicy kątowej. Istnieje jeszcze pojęcie tzw. tranzytu, czyli przejścia mniejszego ciała na tle większego (w Układzie Słonecznym takie zjawiska, które mogą być obserwowane z Ziemi, to np. przejścia księżyców Jowisza przed tarczą macierzystej planety lub przejścia Merkurego i Wenus na tle tarczy Słońca. Więcej o przejściach planet na tle Słońca znajdziesz tutaj).

Zakrycia gwiazd przez Księżyc są często i chętnie obserwowane przez amatorów na całym świecie. Ich naukowe znaczenie jest wciąż duże: dzięki nim można z dużą dokładnością wyznaczać pozycję Księżyca oraz jego profil. Szczególnie chętnie obserwowane są zakrycia brzegowe, popularnie zwane brzegówkami, podczas których gwiazda "ślizga się" po brzegu Księżyca i może być wielokrotnie zakrywana i odkrywana przez góry i kratery na brzegu naszego satelity. Oczywiście zakrycie nie jest brzegowe na całej Ziemi, a tylko na granicy pasa zakrycia — dla obserwatorów znajdujących się poniżej (bądź powyżej) tej granicy zakrycie jest "zwykłe", tzn. obserwuje się jedno zakrycie i jedno odkrycie albo też nie zachodzi wcale. Aby zarejestrować zakrycie brzegowe i to tak jasnej gwiazdy, jaką jest Regulus (alfa Leonis, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Lwa; jasność 1,4 magnitudo), obserwatorzy organizują wyjazdy nieraz w bardzo odległe miejsca, podobnie jak w przypadku obserwacji całkowitych zaćmień Słońca (o naszej wyprawie na zjawisko z 11 sierpnia 1999 r. możesz poczytać tutaj). Oprócz zakryć gwiazd przez Księżyc można jeszcze obserwować zakrycia planet przez Księżyc (12 grudnia 1999 r. miało miejsce zakrycie Marsa — niestety w Polsce niewidoczne, bo oba ciała niebieskie były już pod horyzontem) oraz zakrycia gwiazd przez planety i planetoidy, z obserwacji których można wyznaczać rozmiary i kształt planetoid.

W obserwacjach "brzegówki" Regulusa koło Książa brało udział 21 obserwatorów na 19 stanowiskach, w tym 2 osoby z Łodzi, 2 z Bydgoszczy, 2 z Warszawy, 8 z Krakowa, 3 z Wrocławia, 2 z Książa, 1 ze Świdnicy i ja. Instrumenty były najróżniejsze: od lornetki i lunetek o śr. 6 cm do 20-cm Celestronów. Ja zabrałem swojego 11-cm Mizara. Na trzech stanowiskach na instrumentach zainstalowano kamery CCD. Zanim jednak udaliśmy się na obserwacje, trzeba było się do nich przygotować. Wyboru stanowisk obserwacyjnych już wiele dni wcześniej dokonał pan Jerzy Speil, od wielu lat aktywnie obserwujący gwiazdy zmienne i komety, zaś na co dzień pracujący w Instytucie Geofizyki Polskiej Akademi Nauk w zamku Książ położonym niedaleko Świebodzic i Wałbrzycha. Rowerem objeździł całą okolicę, by wybrać najlepsze miejsca. Stanowiska zostały wybrane w okolicach 2 wsi: Struga i Lubomin oraz w samych wsiach, gdzie pan Speil załatwiał z gospodarzami podłączenie kamer CCD i monitorów do prądu. Stanowiska były rozłożone na przestrzeni około 6 km, co kilkaset metrów, prostopadle do przewidywanej granicy zakrycia. Kilka stanowisk wybrano poza pasem zakrycia, a kilka dosyć głęboko (m. in. moje z numerem 15) wewnątrz pasa. Najbardziej doświadczeni obserwatorzy dostali stanowiska, na których przewidywano wielokrotne zniknięcia i pojawienia się Regulusa.

Niestety, przez cały dzień (sobota) poprzedzający zjawisko pogoda była nieciekawa: chmury, mgła, wilgoć, zanosiło się na deszcz. Na stanowiska kawalkada naszych samochodów wyruszyła krótko przed godziną 20, aby zapoznać się z terenem i spokojnie, a nie w ciemnościach, rozstawić sprzęt. Oczywiście nie obyło się bez przygód. Jako "miejscowemu" przypadła mi rola pilota grupy. Jechał ze mną pan Speil i jego żona. Po przejechaniu drugiego skrzyżowania w Wałbrzychu, na którym należało jechać prosto, zauważyłem w lusterku wstecznym, że cały sznurek naszych samochodów skręca w lewo. Prawdopodobnie ktoś wcisnął się na skrzyżowaniu między nas a resztę i zmylił naszych obserwatorów. Czekaliśmy na nich kilka minut, ale w końcu pojechaliśmy. Mieli mapy topograficzne terenu, więc po około 5 minutach po naszym dotarciu do celu pojawili się.

W czasie jazdy od czasu do czasu Księżyc (będący 2 dni po 1. kwadrze) prześwitywał przez chmury, jednak nikt nie miał wielkich nadziei na złapanie zjawiska. I rzeczywiście: nic nie zobaczyliśmy. Z jednym wyjątkiem: kolega z Wrocławia (Zbyszek Kołaczkowski), którego pobytu nie było w planach i który dostał stanowisko "zapasowe", zdołał przez dziurę w chmurach złapać 6 kontaktów. Poza nim nie udało się to nikomu. W Czechach zorganizowano obserwacje tej brzegówki koło miasta Frydek-Mistek. Pogodę mieli podobną, lecz w prześwitach udało im się zaobserwować w sumie ok. 16 zjawisk na 4 stanowiskach: 2 stanowiska z kamerami CCD, a 2 wizualnie. Przygotowali ogółem 21 stanowisk. Na Słowacji przygotowano się koło Kysuckiego Nowego Miasta. Tam mieli pogodę dobrą, i na 13 stanowiskach zaobserwowano 60 kontaktów.

Czy wobec tego polską obserwację kwietniowej brzegówki należy uznać za nieudaną? Osobiście po raz pierwszy uczestniczyłem (nie tylko ja zresztą) w takim zjawisku i było to dla mnie, pomimo faktu, że Regulusa zobaczyłem dopiero kilka minut po wynurzeniu się zza brzegu Księżyca (nie wspomniałem o tym, że mniej więcej kwadrans po zakończeniu zjawiska niebo w okolicy Księżyca zupełnie się wypogodziło — czy to nie złośliwość losu?), interesujące doświadczenie.